خلاصه کتاب دایره المعارف ها ( نویسنده ویلیام ا. کتس )

کتاب «دایره المعارف ها» نوشته ویلیام ا. کتس، راهنمایی جامع و عمیق برای درک ماهیت، انواع و کاربردهای این منابع اطلاعاتی ارزشمند است که جایگاهشان را در عصر دیجیتال هم به خوبی مشخص می کند.

تا حالا شده دنبال یه جواب سریع و قابل اعتماد برای یه سوال مهم بگردید و ندونید از کجا شروع کنید؟ یا شاید تو رشته کتابداری و اطلاع رسانی درس می خونید و اسم «ویلیام ا. کتس» حسابی براتون آشناست. فرقی نمی کنه، چون امروز می خوایم غرق بشیم تو دنیای یکی از مهم ترین منابع اطلاعاتی که از قدیم الایام تا امروز، نقش کلیدی تو انتقال دانش داشته: دایره المعارف ها. بله، همون کتاب های قطور یا پلتفرم های آنلاینی که پر از اطلاعات جورواجورن. قراره با هم سری بزنیم به قلب کتاب «دایره المعارف ها»، نوشته ویلیام ا. کتس، یکی از اساتید و پیشگامان مرجع شناسی. این کتاب، فقط یه معرفی ساده نیست؛ یه نقشه راه کامله که بهمون یاد میده دایره المعارف ها چی هستن، چطور کار می کنن، چطور ازشون استفاده کنیم و اصلاً چرا هنوزم مهمن، حتی تو عصر گوگل و ویکی پدیا. آماده اید یه عالمه چیز جدید یاد بگیرید؟ پس بزن بریم!

ویلیام ا. کتس: خالق اثری ماندگار در مرجع شناسی

قبل از اینکه خیلی توی جزئیات دایره المعارف ها غرق بشیم، بهتره یه سلام و احوالپرسی با خودِ نویسنده داشته باشیم. ویلیام ا. کتس، یه اسم آشنا و وزنه دار تو دنیای کتابداری و اطلاع رسانیه. ایشون پروفسور و مدرس مدرسه علوم و سیاست های اطلاع رسانی تو دانشگاه ایالتی نیویورک بودن و سال هاست که ویراستار چندین مجله و مجموعه معتبر تو حوزه های مختلف کتابداری، مخصوصاً خدمات مرجع، هستن.

مهم ترین اثری که از کتس به یادگار مونده، مجموعه هشت جلدی «مقدمه ای بر کار مرجع» (Introduction to Reference Work) هست که واقعاً یه شاهکاره. این مجموعه از سال ۱۹۶۹ تا حالا بیش از هشت بار ویرایش شده و صدها هزار نسخه ازش تو سراسر جهان پخش شده. جلد چهارم این مجموعه، یعنی همین کتاب «دایره المعارف ها»، مثل یه قطعه پازل خیلی مهم تو این مجموعه بزرگه. کتس تو این کتاب، فرایندهای مختلف مرجع، انواع منابع مرجع و مهم تر از همه، دایره المعارف ها رو با یه زبان ساده و خودمونی توضیح داده. جالبه که بدونید، مترجمین فارسی این کتاب (آیدین آذری، محسن عزیزی و حمید محسنی) هم تلاش کردن منابع فارسی مرتبط رو بهش اضافه کنن تا برای ما ایرانی ها هم کاربردی تر باشه. خلاصه، کتس یه جورایی پدرخوانده مرجع شناسی مدرن محسوب میشه و این کتابش هم یکی از منابع اصلی و رفرنس برای هر کسیه که می خواد تو این حوزه حرفی برای گفتن داشته باشه.

بنیان های دایره المعارف: تعریف، ماهیت و کارکرد از نگاه کتس

خب، حالا که با آقای کتس آشنا شدیم، بریم سراغ اصل مطلب: اصلاً دایره المعارف چی هست؟ کتس تو کتابش، یه تعریف خیلی جامع و کاربردی از دایره المعارف ارائه میده که فراتر از یه کتاب بزرگ پر از اطلاعاته. از دید کتس، دایره المعارف چیزیه که قراره دایره دانش رو به ما نشون بده. یعنی چی؟ یعنی یه منبع اطلاعاتی که ویژگی های ساختاری و محتوایی خاصی داره.

اولین چیزی که دایره المعارف رو خاص می کنه، جامعیتشه. یعنی اطلاعات کلی و اساسی رو از حوزه های مختلف یا یه حوزه خاص، پوشش میده. هرچند که جامعیت مطلق تقریباً غیرممکنه، اما دایره المعارف سعی می کنه تا حد امکان، تمام جنبه های یک موضوع رو در بر بگیره. دومین ویژگی، سازماندهی اطلاعاته. اینطور نیست که اطلاعات رو همین جوری بریزه رو هم. معمولاً بر اساس حروف الفبا، یا دسته بندی موضوعی دقیق، اطلاعات رو مرتب می کنه تا شما راحت بتونید به اون چیزی که دنبالش هستید، برسید. سوم، یه رویکرد تحلیلی و بی طرفانه داره. یعنی سعی می کنه اطلاعات رو بدون قضاوت شخصی یا سوگیری خاصی، به شما ارائه بده. هدفش فقط دادن اطلاعات معتبر و مستنده، نه اینکه شما رو به سمتی سوق بده.

حالا کارکردش چیه؟ دایره المعارف مثل یه درِ ورودی می مونه برای ورود به یه دنیای بزرگ از دانش. وقتی یه سوال کلی دارید یا می خواید راجع به یه موضوعی اطلاعات اولیه به دست بیارید، دایره المعارف بهترین جا برای شروع کاره. مثلاً اگه می خواید بدونید «مار افعی» چیه یا «ویژگی های جغرافیایی کشور زئیر» چیه، لازم نیست ساعت ها تو اینترنت جستجوی تصادفی کنید؛ یه دایره المعارف خوب، سریعاً شما رو به جواب می رسونه. برای کتابدارها هم که دیگه نگم براتون! دایره المعارف مثل یه عصای جادویی می مونه که بهشون کمک می کنه سریع تر و دقیق تر به سوالات مراجعین پاسخ بدن. پس خلاصه کلام، دایره المعارف کلید پاسخگویی به سؤالات سردرگم کننده ست و یه نقطه شروع عالی برای هر پژوهش یا یادگیری.

طبقه بندی دایره المعارف ها: عمومی در برابر موضوعی

خب، دایره المعارف ها هم مثل بقیه چیزها، انواع مختلفی دارن. کتس تو کتابش، اونا رو به دو دسته اصلی تقسیم می کنه که دونستن تفاوتشون خیلی به کارمون میاد: دایره المعارف های عمومی و دایره المعارف های موضوعی (تخصصی).

دایره المعارف های عمومی: یه عالمه اطلاعات از همه جا

فکر کنید یه فروشگاه بزرگه که توش از شیر مرغ تا جون آدمیزاد پیدا میشه! دایره المعارف های عمومی هم دقیقاً همین طورن. اونا میان و اطلاعاتی از تمام شاخه های دانش رو پوشش میدن. یعنی می تونید هم راجع به تاریخ ایران توش بخونید، هم راجع به ستاره شناسی یا حتی یه نکته پزشکی. این نوع دایره المعارف ها معمولاً برای عموم مردم و کسانی که دنبال اطلاعات کلی و مختصر راجع به موضوعات مختلف هستن، مناسبن. مثال های برجسته شون هم که حتماً به گوشتون خورده: بریتانیکا (Britannica) و آمریکانا (Americana) که هر کدوم خودشون یه دنیا اطلاعاتن. کاربرد اصلیشون تو پاسخ دادن به سؤالاتِ کی؟، چی؟ و کجا؟ هستن و یه دید کلی بهتون میدن. اما خب، محدودیتشون هم اینه که اطلاعاتشون معمولاً عمیق نیست و اگه دنبال جزئیات خیلی تخصصی باشید، ممکنه کاملاً راضی تون نکنن.

دایره المعارف های موضوعی (تخصصی): شیرجه عمیق در یک حوزه

برعکس دایره المعارف های عمومی، این مدل ها مثل یه آزمایشگاه خیلی تخصصی می مونن که فقط روی یه موضوع خاص تمرکز کردن. دایره المعارف های موضوعی، همون طور که از اسمشون پیداست، فقط روی یک حوزه مشخص از دانش زوم می کنن و اطلاعات خیلی دقیق و عمیقی رو تو اون زمینه ارائه میدن. مثلاً اگه شما دانشجوی فلسفه باشید، «دایره المعارف فلسفه» (Encyclopedia of Philosophy) براتون از هر چیز دیگه ای کاربردی تره. یا اگه به فیزیک علاقه دارید، یه دایره المعارف تخصصی فیزیک می تونه ساعت ها شما رو سرگرم کنه. این دایره المعارف ها برای متخصصین، دانشجویان رشته های خاص و پژوهشگرانی که دنبال پاسخ های عمیق و تخصصی هستن، ایده آلن. مزیتشون اینه که اطلاعات خیلی جزئی و دقیقی رو ارائه میدن، اما خب، دامنه پوشش محدودتری دارن و فقط تو همون حوزه تخصصی خودشون کاربرد دارن.

تفاوت های کلیدی و چگونگی انتخاب: کدام دایره المعارف برای شماست؟

حالا که با هر دو نوع آشنا شدیم، شاید براتون سوال پیش بیاد که کدومشون بهتره یا کی باید از کدوم استفاده کنیم؟ کتس این تفاوت ها رو حسابی روشن می کنه. انتخاب بین این دو، کاملاً بستگی به نیاز اطلاعاتی شما داره. اگه یه سؤال کلی دارید و می خواید یه دید اولیه به دست بیارید، دایره المعارف عمومی انتخاب شماست. اما اگه دارید روی یه پروژه تحقیقاتی خاص کار می کنید یا دنبال اطلاعات تخصصی تو یه رشته خاص هستید، سراغ دایره المعارف موضوعی برید.

یه نکته مهمی که کتس بهش اشاره می کنه، اینه که گاهی دایره المعارف عمومی عشق رو توضیح میده، اما دایره المعارف موضوعی از مجموعه ای فلسفی گرفته تا مذهبی و از روانکاوی تا ادبیات، پاسخ ها رو بر طبق سلسله مراتب دیدگاه ها و تحقیقات ارائه میده. یعنی عمق پاسخ و دیدگاه ها حسابی فرق می کنه.

سیر تحول دایره المعارف ها: از لوح تا وب

تاریخچه دایره المعارف ها هم خودش یه قصه شنیدنیه! اصلاً این ایده که همه دانش رو یه جا جمع کنیم، چیز جدیدی نیست. کتس توضیح میده که ریشه های این مفهوم به دوران خیلی قدیم برمی گرده، به زمانی که هنوز خبری از کاغذ و چاپ نبود. از لوح های گلی سومری ها که یه جورایی لیست واژه ها و مفاهیم بودن، تا آثار دانشمندان رومی مثل پلینیوس بزرگ و سلسوس که تلاش می کردن تمام دانش زمان خودشون رو تو یه جا جمع کنن.

مفهوم «دایره دانش» (encyclopedia) هم از همین دوران اومده. برای مدت های طولانی، این فکر وجود داشت که یه نفر می تونه همه چیز رو بدونه یا حداقل یه دایره المعارف رو کامل بخونه و ویرایش کنه. این باور تا حدود اواخر قرن هجدهم میلادی ادامه داشت. اما همون طور که کتس می گه، بعد از اون، یه اتفاق مهم افتاد: دانش انسانی گسترش زیادی پیدا کرد. یعنی اونقدر حجم اطلاعات زیاد شد که دیگه هیچ کس نمی تونست ادعا کنه همه چیز رو می دونه. اینجاست که عصر تخصصی شدن شروع شد.

با گسترش علوم و فنون، دایره المعارف ها هم ناچار شدن مسیرشون رو عوض کنن. دیگه نمیشد همه چیز رو تو یه کتاب یا مجموعه جا داد. همین شد که دایره المعارف های تخصصی متولد شدن. این تخصصی شدن یه ویژگی مسلم دانشمندان و پژوهشگران شد. هر کسی تو حوزه خودش عمیق شد و دایره المعارف ها هم این نیاز رو بازتاب دادن. قرن بیستم هم با خودش نوآوری های زیادی آورد؛ از پیشرفت تو چاپ و نشر گرفته تا ظهور رسانه های جدید و بعدتر، کامپیوترها. این دوره چالش های خاص خودش رو داشت، مثل اینکه چطور میشه اطلاعات جدید رو به سرعت به روز کرد یا چطور میشه حجم عظیم اطلاعات رو مدیریت کرد.

دایره المعارف ها در عصر دیجیتال: فرصت ها و چالش ها

حالا بیاین یه پرش بزرگ بزنیم و برسیم به عصر خودمون: عصر دیجیتال و اینترنت. کتس تو کتابش به این موضوع هم اشاره می کنه که چطور فناوری، مرزهای دایره المعارف های سنتی رو حسابی جابجا کرده. با ظهور کامپیوترها، اول دایره المعارف های روی سی دی رام اومدن که یه انقلابی بودن! دیگه نیازی به حمل کتاب های قطور نبود. بعد هم که اینترنت اومد و دایره المعارف های درون خطی و اینترنتی مثل قارچ سبز شدن.

مهم ترین و شاید جنجالی ترین پدیده این دوران، ویکی پدیا بود. یه دایره المعارف که هر کسی می تونست توش مشارکت کنه و اطلاعات رو ویرایش کنه. این اتفاق هم فرصت های بی نظیری رو ایجاد کرد (مثل دسترسی آزاد و سریع به حجم عظیمی از اطلاعات) و هم چالش های بزرگی رو به همراه داشت. دغدغه اصلی کتس و خیلی از متخصصان دیگه، بحث اعتبار و کیفیت اطلاعات تو فضای مجازی بود. وقتی هر کسی می تونه بنویسه، چطور میشه منبع معتبر رو از بی ارزش تشخیص داد؟ این سوال کلیدیه.

کتس تو کتابش به یه نکته خیلی جالب اشاره می کنه و میگه:

اگر معنای دایره المعارف را واقعا دایره دانش بدانیم، در خواهیم یافت که کل شبکه جهانی وب یک دایره المعارف وسیع است.

این دیدگاه نشون میده که چقدر اینترنت مفهوم دایره المعارف رو متحول کرده. وب جهانی، خودش مثل یه دایره المعارف غول پیکره که هرچیزی توش پیدا میشه. اما خب، همین وسعت زیاد، هم مزایای خودش رو داره (مثل تنوع بی نهایت اطلاعات و دسترسی آسان) و هم چالش هاش رو (مثل دشواری تشخیص صحت و سقم اطلاعات، مواجهه با اطلاعات منسوخ یا مغرضانه).

تأثیر فناوری فقط رو فرمت و دسترسی نبود، بلکه رو محتوا و شیوه به روزرسانی هم تأثیر گذاشت. دایره المعارف های آنلاین می تونن به سرعت به روز بشن و حتی محتوای چندرسانه ای (فیلم، صدا، عکس) رو هم تو خودشون جا بدن که تو نسخه های چاپی تقریباً غیرممکنه. اما این همه آزادی و سهولت، نیاز به سواد اطلاعاتی بالایی داره که کاربر بتونه منابع رو ارزیابی کنه و اطلاعات درست رو از نادرست تشخیص بده. کتس به ما یادآوری می کنه که حتی تو این دنیای پر از اطلاعات، اصول اساسی ارزیابی و انتخاب منبع معتبر، همچنان پابرجا و حیاتی هستن.

دایره المعارف ها در عمل: نقش در خدمات مرجع کتابخانه ها

حالا که حسابی با دایره المعارف ها آشنا شدیم، بیایم ببینیم تو دنیای واقعی و تو دل کتابخونه ها، این منابع چطور به کار میان. کتس تاکید زیادی روی نقش دایره المعارف ها به عنوان یه ابزار حیاتی برای کتابداران مرجع داره.

فکرشو بکنید، یه مراجع میاد کتابخونه و یه سوال کلی داره. مثلاً می پرسه «راجع به جنگ های صلیبی یه اطلاعات اولیه بهم میدید؟» یا «می خوام بدونم فرق سوسیالیسم و کمونیسم چیه؟» تو این مواقع، کتابدار مرجع، به جای اینکه مستقیم بره سراغ کتاب های تخصصی و پیچیده، اول از دایره المعارف ها استفاده می کنه. چرا؟ چون دایره المعارف ها یه دید کلی و پایه رو ارائه میدن که هم به مراجع کمک می کنه با موضوع آشنا بشه، هم به کتابدار کمک می کنه مسیر جستجوی اطلاعات عمیق تر رو مشخص کنه. اینجاست که دایره المعارف مثل یه پل ارتباطی بین سوال اولیه و منابع تخصصی عمل می کنه.

نقش دیگه دایره المعارف ها، تو آموزش کاربرانه. کتابدار مرجع نه تنها باید خودش بلد باشه از این منابع استفاده کنه، بلکه باید بتونه مراجعین رو هم راهنمایی کنه که چطور دایره المعارف مناسب رو انتخاب کنن و چطور اطلاعات مورد نیازشون رو ازش بیرون بکشن. این یعنی آموزش سواد اطلاعاتی که توش تشخیص اعتبار منبع، نحوه سازماندهی اطلاعات و پیدا کردن بهترین جواب برای سوالشون خیلی مهمه.

اما یه بخش مهم دیگه، انتخاب و ارزیابی دایره المعارف هاست. کتس معیارهای دقیقی برای انتخاب دایره المعارف های چاپی و الکترونیکی ارائه میده. اینطور نیست که هر دایره المعارفی خوب باشه. کتابدارها باید عواملی مثل: اعتبار ناشر و نویسندگان، بروز بودن اطلاعات (به خصوص تو موضوعات علمی)، جامعیت پوشش، کیفیت سازماندهی و فهرست بندی، و شیوه ارائه اطلاعات (مثلاً داشتن تصاویر، نقشه ها، جداول) رو در نظر بگیرن. این معیارها حتی تو عصر دایره المعارف های آنلاین هم معتبرن و به ما کمک می کنن بتونیم منابع قابل اعتماد رو تو دریای بی کران اطلاعات اینترنتی پیدا کنیم.

نتیجه گیری: اهمیت پایدار یک کلاسیک در دنیای اطلاعات

خب، رسیدیم به پایان سفرمون تو دنیای دایره المعارف ها، اون هم از دیدگاه ویلیام ا. کتس، استاد بی چون و چرای مرجع شناسی. اگر بخوایم یه جمع بندی کوتاه داشته باشیم، این کتاب به ما یاد داد که دایره المعارف ها فقط چند تا کتاب قطور قدیمی نیستن؛ اونا منابعی هستن با تعریفی مشخص، ساختاری منسجم و کارکردهای حیاتی برای دسترسی به دانش.

دیدیم که چطور از لوح های گلی تا وب جهانی، این منابع شکلشون عوض شده، اما هدف اصلیشون، یعنی جمع آوری و سازماندهی دانش، همیشه ثابت مونده. کتس به ما نشون داد که تفاوت بین دایره المعارف های عمومی و تخصصی چقدر مهمه و چطور باید بر اساس نیازمون، انتخاب درستی داشته باشیم. همین طور، چالش ها و فرصت های عصر دیجیتال رو بررسی کردیم و فهمیدیم که حتی تو دوران ویکی پدیا و گوگل، اهمیت اعتبار و کیفیت اطلاعات از بین نمیره و اصول ارزیابی منابع، هنوزم حرف اول رو می زنن.

میراث ویلیام ا. کتس، فراتر از یه کتابه. ایشون یه طرز فکر رو به ما یاد داد؛ اینکه چطور با منابع اطلاعاتی برخورد کنیم، چطور اونا رو بشناسیم، ارزیابی کنیم و به بهترین شکل ازشون استفاده کنیم. این درس ها برای هر دانشجوی کتابداری، هر کتابدار، پژوهشگر و حتی هر کسی که تو زندگی روزمره با اطلاعات سروکار داره، حیاتیه. پس پیشنهاد می کنم اگه فرصت کردید، حتماً خودِ کتاب «دایره المعارف ها» رو مطالعه کنید و اصول کتس رو تو عمل به کار ببرید. چون شناخت منابع اطلاعاتی، اولین قدم برای تبدیل شدن به یه مصرف کننده و تولیدکننده آگاه دانش تو دنیای امروز و فرداست.