مسجد الاقصی Dome Of The Rock

خیلی از ما وقتی صحبت از قدس و اماکن مقدسش می شه، ممکنه تصویر یه گنبد طلایی تو ذهنمون بیاد و فکر کنیم اون گنبد همون مسجدالاقصاست. اما واقعیت اینه که این یه اشتباه رایجه و این دو بنا، یعنی مسجد الاقصی و قبة الصخره (یا همون گنبد طلایی معروف)، با اینکه هر دو تو یه محوطه مقدس به اسم «حرم شریف» یا «کوه معبد» قرار دارن و اهمیت بی نظیری دارن، دوتا بنای کاملاً متفاوتن. این محوطه با اینکه برای سه دین ابراهیمی یعنی اسلام، مسیحیت و یهودیت قداست داره، همیشه هم مرکز بحث ها و مناقشات زیادی بوده و هست. برای همین، خیلی مهمه که فرق این دو تا رو بدونیم و الکی قاطیشون نکنیم.

اینجا می خوایم حسابی دقیق بشیم و ببینیم هر کدوم از این بناها دقیقاً چیه، چه تاریخی پشتشونه، از نظر معماری چه شکلی هستن و چرا انقدر مهمن. هدفمون اینه که همه ابهام ها رو از بین ببریم و یه بار برای همیشه تکلیف این قضیه رو روشن کنیم تا دیگه کسی مسجد الاقصی و قبة الصخره رو با هم اشتباه نگیره.

قبة الصخره (Dome of the Rock): نگین طلایی و معنوی حرم شریف

اگه از دور به اورشلیم (قدس) نگاه کنید، اولین چیزی که چشم آدم رو می گیره، همین گنبد طلایی درخشان قبة الصخره ست. این بنا واقعاً یه نگین طلاییه که روی تپه موریا (همون کوه معبد) می درخشه و از قدیمی ترین و باشکوه ترین بناهای معماری اسلامی به حساب میاد. ولی خب، همون طور که گفتیم، خیلی ها با دیدن گنبد طلایی، فکر می کنن دارن مسجد الاقصی رو می بینن، در حالی که این دو تا فرق اساسی دارن.

معرفی و تاریخچه ساخت قبة الصخره

این بنای شگفت انگیز حدود سال های ۶۹۱ تا ۶۹۲ میلادی، یعنی همون اوایل حکومت امویان، به دستور عبدالملک بن مروان، خلیفه اموی ساخته شد. شاید براتون سوال پیش بیاد که اصلاً چرا یه همچین بنای عظیمی رو ساختن؟ خب، نظریه های مختلفی هست. بعضی ها می گن عبدالملک می خواسته جایگاه قدس رو بالا ببره و شاید حتی اهمیت کعبه رو تو چشم مردم کمی کم رنگ کنه. این رو هم بدونید که قبة الصخره از همون اول هم یه مسجد به معنی رایج امروزی نبوده که مردم توش نماز جماعت بخونن؛ بیشتر شبیه یه یادبود یا زیارتگاه بود.

یه نکته جالب دیگه درباره ساختش، تامین بودجه اش بود. عبدالملک دستور داد مالیات هفت سال سرزمین مصر رو برای این کار اختصاص بدن! این نشون می ده که چقدر این پروژه براش مهم بوده و چقدر بهش بها می داده.

صخره مقدس (Foundation Stone): قلب تپنده بنا

اسم «قبة الصخره» هم از همین جا میاد: «گنبد روی صخره». زیر این گنبد باشکوه، یه صخره بزرگ و مقدس قرار داره که از نظر تاریخی و مذهبی، برای سه دین اسلام، مسیحیت و یهودیت اهمیت فوق العاده ای داره.

اهمیت صخره برای اسلام

از نظر مسلمانان، این صخره همون جاییه که پیامبر اسلام، حضرت محمد (ص)، تو شب معراج (همون سفر شگفت انگیز اسرا و معراج)، از روش سوار بر بُراق شد و به آسمون ها عروج کرد. روایت ها می گن حتی ناصرخسرو تو سفرنامه اش نوشته که وقتی پیامبر وارد مسجد شده، این صخره زیر پاش بلند شده و بعد از عروجش، دیگه برنگشته سر جاش! این صخره یه جورایی نقطه اتصال زمین و آسمونه برای ما مسلمون ها.

اهمیت صخره برای یهودیت و مسیحیت

یهودیان هم به این صخره احترام زیادی می ذارن و معتقدن که خلقت عالم از همین نقطه شروع شده. بعضی ها حتی می گن حضرت ابراهیم، پسرش اسماعیل (یا اسحاق، بسته به روایات مختلف) رو برای قربانی کردن به همین مکان آورده. علاوه بر این، باور دارن که هیکل سلیمان (معبد اول و دوم) هم روی همین صخره بنا شده بوده.

توصیف فیزیکی صخره و مسجد صخره

این صخره ابعاد بزرگی داره؛ حدوداً شش متر و هفده سانتیمتر از شمال به جنوب و چهارده متر از شرق به غرب طولشه و ارتفاعش هم بین یک تا دو متره. رنگش هم سفید مایل به کرم و شبیه مرمره. یه ترک هم روش هست که میگن مال زلزله سال ۱۰۶۷ میلادیه و هنوزم قابل دیدنه.

یه نکته جالب تر اینکه، زیر این صخره یه غار کوچیک هم هست که حدود ده نفر می تونن توش نماز بخونن. به همین خاطر، این غار رو «مسجد صخره» یا «Cave of the Rock» هم صدا می کنن. پس وقتی از مسجد صخره صحبت می شه، منظور اون غار کوچیک زیر گنبده، نه خود قبة الصخره.

معماری و جزئیات هنری قبة الصخره

معماری قبة الصخره واقعاً بی نظیره و با بقیه مساجد فرق داره. معمولاً مساجد مستطیل شکل هستن، ولی این بنا به شکل هشت ضلعی منظم ساخته شده که یه جورایی منحصر به فرده. طول هر ضلعش حدود ۲۰/۱۹ متر و قطر کلیش هم نزدیک ۵۵ متره.

گنبد طلایی: نمادی از شکوه

گنبد طلایی که روی این بنا قرار گرفته، قطرش تقریباً ۲۳.۷۷ متر و ارتفاعش ۲۱ متره. این گنبد با یه آلیاژ مخصوص طلایی پوشیده شده که همیشه می درخشه و از دور خودنمایی می کنه. گنبد دقیقاً بالای صخره مقدس قرار گرفته و مرکز ثقل معنوی و بصری بناست.

ساختار داخلی و تزئینات

وقتی وارد قبة الصخره می شید، دو ردیف ستون می بینید که روی دو دایره متحدالمرکز قرار گرفتن. دایره بزرگ تر هشت ستون بزرگ و شانزده ستون کوچک تر داره و دایره داخلی هم چهار ستون بزرگ و دوازده ستون ساده تر رو در خودش جای داده. گنبد هم دقیقاً روی ستون های دایره داخلی ساخته شده. بین این ستون ها یه محجر چوبی مشبک با ارتفاع حدوداً یک متر هست که برای محافظت از صخره مقدس تعبیه شده. فقط از یه قسمت مشخص می شه وارد محوطه صخره شد و بهش دست زد.

قبة الصخره چهار در ورودی داره که در چهار جهت اصلی قرار گرفتن. البته معمولاً فقط در غربی برای ورود و خروج بازدیدکننده ها بازه. در جنوبی رو «باب المکه» و در شرقی رو «باب القضا» می نامن.

روی دیوارها و سقف این بنا، کتیبه های قرآنی فوق العاده ای حک شده. این کتیبه ها جزو قدیمی ترین متون قرآنی باقی مونده هستن که تاریخ دقیق ساختشون مشخصه و یه سری تفاوت های کوچیک هم با قرآن های امروزی دارن که خودش موضوع بحث های علمی جالبیه.

نزدیک قبة الصخره، جاهای دیگه ای هم هستن که اهمیت تاریخی و مذهبی دارن، مثل «قدم محمد» که میگن جای پای پیامبر در شب معراجه، و «قبة النبی» که بعضی ها معتقدن حضرت خضر اونجا نماز خونده.

تحولات تاریخی و بازسازی های قبة الصخره

مثل هر بنای تاریخی دیگه ای، قبة الصخره هم در طول تاریخ فراز و نشیب های زیادی رو پشت سر گذاشته.

تو دوران صلیبیون، که اورشلیم به دست مسیحیان افتاد (سال ۱۰۹۹ میلادی)، این قبه رو تبدیل به کلیسا کردن و حتی روی صخره، جایی برای قربانی کردن گذاشتن. اما وقتی صلاح الدین ایوبی اورشلیم رو دوباره پس گرفت، همه آثار مسیحیان رو از بین برد و شکوه اسلامی رو به قبه برگردوند. اون دستور داد گنبد رو دوباره تزئین کنن و دیوارها رو با سنگ مرمر بپوشونن. از اون زمان به بعد، تو دوران ایوبیان، ممالیک و عثمانی ها، به نگهداری و مرمت این بنا اهمیت زیادی می دادن و به همین خاطر، الان هم می تونید کلی هنر معماری اسلامی رو توش ببینید.

یه داستان جالب دیگه اینه که تو یه بازسازی تو دوران مأمون (خلیفه عباسی)، اسم عبدالملک بن مروان رو از کتیبه ها پاک کردن و اسم مأمون رو جاش گذاشتن! ولی سال ساخت رو دست نزدن، یعنی ۷۲ هجری قمری (که تقریباً همون ۶۹۱-۶۹۲ میلادیه). این نشون می ده که این بنا چقدر برای خلیفه ها مهم بوده که حتی اسم خودشون رو هم روش می خواستن بذارن.

قبة الصخره چندین بار هم در اثر زلزله آسیب دیده و دوباره بازسازی شده. مثلاً تو سال های ۴۰۷ و ۴۶۰ هجری قمری زلزله های شدیدی اومدن که باعث خرابی هایی شدن، اما هر بار دوباره تعمیر و بازسازی شده.

قبة الصخره فقط یه بنای تاریخی نیست؛ اون یه نماد زنده از تاریخ، هنر و اعتقاداته که تو طول قرن ها، با همه فراز و نشیب هاش، سرپا مونده و به ما یادآوری می کنه چقدر این مکان برای بشریت باارزشه.

مسجد الاقصی (Al-Aqsa Mosque): قبله اول و نماد استقامت مسلمانان

حالا بریم سراغ مسجد الاقصی، همون مسجدی که خیلی ها با قبة الصخره اشتباهش می گیرن. این مسجد، برخلاف گنبد طلایی قبة الصخره، گنبدی تیره رنگ (سبز یا خاکستری تیره) داره و تو بخش جنوبی محوطه حرم شریف قرار گرفته. مسجد الاقصی، جایگاهش تو قلب مسلمانان خیلی خاصه؛ اون سومین حرم شریف اسلامه، بعد از مسجدالحرام تو مکه و مسجدالنبی تو مدینه. ولی مهم تر از همه اینه که مسجد الاقصی، اولین قبله مسلمانان بوده!

معرفی و جایگاه در اسلام

کلمه «اقصی» تو عربی یعنی «دورترین». پس «مسجد الاقصی» به معنی «دورترین مسجد»ه. این نام گذاری هم بی دلیل نیست. تو قرآن اومده که پیامبر اسلام تو شب معراج، از مسجدالحرام به «مسجد الاقصی» سفر کرده و از اونجا به آسمون عروج کرده. این سفر، نقطه پایان سفر زمینی و شروع سفر آسمانی پیامبر بوده و برای همین، این مسجد از قداست ویژه ای برخورداره.

مسجد الاقصی فقط یه ساختمون نیست؛ اون برای مسلمون ها نماد مقاومت، هویت و پایداریه، به خصوص برای فلسطینی ها و کل جهان اسلام. اینجا جاییه که همیشه صدای اذان و نماز ازش بلند می شه و مردم برای عبادت و فعالیت های مذهبی و آموزشی دور هم جمع میشن.

تاریخچه اولیه و ساخت مسجد الاقصی

اورشلیم تو سال ۶۳۷ میلادی، تو دوران خلیفه دوم مسلمانان، عمر بن خطاب، به دست مسلمون ها فتح شد. روایت ها می گن عمر خودش وارد شهر شد و دنبال جایی برای عبادت گشت. داستان معروفی هست که عمر با کعب الاحبار (یهودی ای که تازه مسلمان شده بود) مشورت کرد و اونا صخره مقدس رو که زیر آوار و زباله پنهان شده بود، پیدا کردن.

کعب الاحبار پیشنهاد داد مسجد رو شمال صخره بسازن تا هم رو به صخره و هم رو به مکه باشه، اما عمر تصمیم گرفت اون رو در جنوب صخره بسازه. این تصمیم نشون دهنده درک عمیق عمر از اهمیت مکه به عنوان قبله اصلی مسلمانان بود.

شواهد اولیه از وجود یه بنای عبادی تو این محل، برمی گرده به گزارش های یه زائر به اسم «ارکولف» که حدود سال ۶۷۰ میلادی از اورشلیم بازدید کرده. ارکولف می نویسه که یه نیایشگاه چوبی مستطیل شکل رو دیده که گنجایش ۳۰۰۰ نفر رو داشته.

بنای اصلی و بزرگ تر مسجد الاقصی توسط ولید بن عبدالملک (خلیفه اموی و پسر عبدالملک بن مروان) در حدود سال ۷۱۵ میلادی تکمیل شد. جالبه که تو بعضی منابع اسلامی اشاره شده که یهودیان هم تو ساخت این حرم همکاری کردن و حتی تو بنای مسجد الاقصی و قبة الصخره مشارکت داشتن.

اهمیت معنوی و نقش کنونی مسجد الاقصی

مسجد الاقصی فقط یه جای عبادت نیست؛ اون یه مرکز تاریخیه که خیلی از اتفاقات مهم صدر اسلام توش رخ داده. برای مسلمون ها، این مکان جاییه که همه انبیا و پیامبران تو شب معراج دور هم جمع شدن و با هم نماز خوندن. این نشون می ده که چقدر این مکان از نظر معنوی پرباره.

امروزه، مسجد الاقصی قلب تپنده فعالیت های مذهبی، آموزشی و فرهنگی مسلمون ها تو اورشلیم به حساب میاد. اینجا محل برگزاری نمازهای پنج گانه، نماز جمعه و عیدهاست و نقش بسیار پررنگی تو زندگی روزمره مسلمون های ساکن قدس داره. علاوه بر این، همون طور که قبلاً گفتم، مسجد الاقصی به نماد مقاومت و هویت فلسطینیان و کل جهان اسلام تبدیل شده و هر اتفاقی که برای این مسجد میفته، پژواک جهانی داره.

حرم شریف (Haram al-Sharif / Noble Sanctuary): مجموعه مقدس و جامع

تا اینجا درباره دو بنای اصلی صحبت کردیم: قبة الصخره و مسجد الاقصی. اما این دوتا بنا تنها نیستن. اونا بخشی از یه محوطه خیلی بزرگ تر و مقدس تر هستن که بهش میگن حرم شریف (در عربی: الحرم الشریف) یا «Noble Sanctuary». این محوطه وسیع، همون جاییه که یهودیان بهش میگن «کوه معبد» (Temple Mount) و برای اون ها هم قداست بی نظیری داره.

حرم شریف فقط شامل مسجد الاقصی و قبة الصخره نمی شه؛ این مجموعه وسیع شامل بناهای تاریخی دیگه، مدارس قدیمی، چاه های آب، قباب (گنبدک های) کوچک تر، و البته دیوار براق یا همون دیوار ندبه (Western Wall) هم هست که برای یهودیان مکان مقدسی برای دعا و نیایشه. این دیوار، بخشی از دیواره های غربی کوه معبد محسوب میشه.

در واقع، حرم شریف یه جورایی یه شهر کوچیک داخل شهره که هر گوشه اش داستانی از تاریخ و فرهنگ و دین داره. این مکان، جاییه که تاریخ، دین و فرهنگ های مختلف، سال هاست که با هم تلاقی پیدا کردن و برای همین، اهمیت کلی این مجموعه به عنوان یه میراث مشترک بشریت، از هر نظر بی نظیره.

حرم شریف، نقطه ایه که گذشته و حال در هم تنیده می شن و آینه ای از پیچیدگی های تاریخی و مذهبیه که باید با نهایت دقت و احترام باهاش برخورد کرد.

تفاوت های کلیدی و رایج ترین اشتباهات: شفاف سازی نهایی

حالا که هم قبة الصخره رو شناختیم و هم مسجد الاقصی رو، وقتشه که یه بار برای همیشه تفاوت های اصلی این دو تا رو برای خودمون روشن کنیم تا دیگه هیچ وقت اشتباهی پیش نیاد. همون طور که گفتیم، رایج ترین اشتباه اینه که فکر کنیم گنبد طلایی همون مسجدالاقصاست، در حالی که اینطور نیست.

برای اینکه همه چیز شفاف و واضح باشه، می تونیم تفاوت ها رو تو یه جدول مرتب کنیم:

ویژگی	قبة الصخره (Dome of the Rock)	مسجد الاقصی (Al-Aqsa Mosque)
گنبد	طلایی و درخشان (نماد شهر قدس)	تیره رنگ (معمولاً سبز یا خاکستری تیره)
کاربری اصلی	زیارتگاهی، بنای یادبود برای صخره مقدس، یادبود معراج. نه مسجد برای نماز جماعت.	مسجد اصلی برای نمازهای یومیه و جمعه مسلمانان.
موقعیت در حرم شریف	تقریباً در مرکز محوطه حرم شریف و روی سکویی بلندتر.	در بخش جنوبی حرم شریف و نزدیک دیوار جنوبی.
شکل بنا	هشت ضلعی منحصر به فرد.	مستطیل شکل (مانند بیشتر مساجد).
تاریخ اتمام ساخت	حدود 692 میلادی (دوران عبدالملک بن مروان).	حدود 715 میلادی (دوران ولید بن عبدالملک).
نماد	شاهکار معماری اسلامی، محل عروج پیامبر از روی صخره مقدس.	اولین قبله مسلمانان، مسجد جامع اصلی، نماد ایستادگی و هویت اسلامی.

پس یه بار دیگه تاکید می کنیم: قبة الصخره بخشی از مجموعه حرم شریف و محوطه مسجدالاقصاست، نه خود مسجد اصلی که نمازگزاران در آن نماز می خوانند. قبة الصخره، اون بنای زیبای گنبد طلاییه که روی صخره مقدس بنا شده، در حالی که مسجد الاقصی، ساختمون بزرگ تر و تیره رنگیه که در قسمت جنوبی همین محوطه قرار داره و محل اصلی عبادت مسلمون هاست.

نتیجه گیری: میراثی برای بشریت و لزوم احترام

دیدید که چقدر قصة مسجد الاقصی و قبة الصخره پر از جزئیات و ظرایف تاریخیه؟ این دو بنا، هر کدوم با شکوه و قداست خاص خودشون، نه فقط برای مسلمون ها، بلکه برای همه انسان ها، از نظر تاریخی، مذهبی و معماری اهمیت بی بدیلی دارن. این ها فقط چندتا ساختمون نیستن؛ این ها نماد هستن، نماد اعتقادات، هنر و پایداری.

حرم شریف، جایی که این دو نگین توش قرار گرفتن، یه مکان واقعاً خاصه؛ جایی که ادیان مختلف، قرن هاست که کنار هم زیست کردن و داستانی پر فراز و نشیب رو رقم زدن. برای همین، خیلی خیلی مهمه که همه ما، چه مسلمون باشیم چه نباشیم، این اماکن مقدس رو درست بشناسیم و بهشون احترام بذاریم. درک صحیح تفاوت ها و اهمیت هر کدوم از این بناها، قدم اول برای حفظ صلح و تفاهمه. این میراث مشترک بشریت باید با دقت و احترام نسل به نسل منتقل بشه و ما هم باید تو این راه، مسئولیت خودمون رو به درستی انجام بدیم.