ترس یا تقدیر؟ سرنوشت بشر در آستانه فرمانروایی هوش مصنوعی

این روز ها جوان تر ها به او می گویند که از هوش مصنوعی کمک بگیرد. چند روزی است با یکی از چت بات ها کلنجار می رود. هوش مصنوعی در کسری از ثانیه نامه ها را تنظیم و متون را ویراستاری می کند و برنامه جلسات را سر و سامان می دهد. اما میانه ی روز فکری به ذهنش می رسد و با خود می گوید: «ممکن است روزی دیگر به من احتیاجی نباشد و هوش مصنوعی جای مرا بگیرد؟»
گاه گاهی هم محتوا هایی در فضای مجازی دیده می شود که کاربران یکدیگر را تشویق به تشکر و سپاس گذاری از هوش مصنوعی می کنند و با لحنی طنز می گویند: امنیت من در آینده تضمین شده است چون همیشه پیش از درخواست از هوش مصنوعی از واژه  «لطفا» استفاده می کنم.

در آستانه آینده ای ناآشنا

بیش از ۲۳۰۰ سال پیش از اختراع تلفن همراه افلاطون در اثر خود «فایدروس» یکی از قدیمی ترین نمونه های بدبینی نسبت به فناوری را به تصویر کشید. در این دیالوگ سقراط داستانی از اسطوره مصری «تئوث» خدای نوشتار نقل می کند که اختراع حروف را به شاه تاموس عرضه می دارد. تاموس به جای استقبال هشدار می دهد که نوشتار حافظه را تضعیف می کند و به جای درک واقعی توهم دانش به وجود می آورد.
از حدود ۳۰۰ هزار سال پیش که انسان خردمند (هوموساپینس) بر زمین زندگی می کند تنها حدود ۵۲۰۰ سال است که خط و نوشتار را اختراع کرده ایم. به عبارتی ۲۹۵ هزار سال طول کشیده تا بشر به فناوری خط برسد؛ اما اکنون سرعت پیشرفت فناوری با هیچ دوره دیگری در تاریخ قابل مقایسه نیست.
تکنولوژی با شتابی بی سابقه در حال پیشرفت است. نگرانی از این شتاب و ورود به جهان ماشین های هوشمند موجب شکل گیری تخیلات گوناگونی درباره آینده جهان شده است؛ تخیلاتی که در نمود های بیرونی مانند سبک زندگی انسان امروزی و تولیدات رسانه ای بازتاب یافته اند. در این میان تبلیغات شرکت های فناوری نیز مزید بر علت شده اند.
روزانه محتوا های بی شماری درباره جایگزینی شغل ها و مهارت های انسانی با فناوری هایی نظیر هوش مصنوعی منتشر می شود. تولیدات سینمایی و رمان های متعددی این ترس ها و دلهره ها را بازنمایی کرده اند و اغلب آینده را جهانی تصویر می کنند که در آن اداره امور به دست ربات ها و فناوری های هوشمند سپرده شده است.
این تصورات گاه رنگ و بوی اسطوره به خود می گیرند؛ روایت هایی تکرارشونده از نجات یا نابودی بشر به دست مخلوقات فناورانه اش. شاید همان طور که شاه تاموس نسبت به نوشتار بیمناک بود امروز ما نیز در برابر فناوری های نوین ایستاده ایم؛ نگران از آن که مبادا خود را جایگزین ما کنند.

فرانکنشتاین؛ اسطوره ترس از خلقت غیرقابل مهار

در سال ۱۸۱۶ مری شلی در سوئیس داستانی نوشت که می توان گفت یکی از اسطوره های پرتکرار قرن مدرن است. فرانکنشتاین یا پرومته مدرن تنها یک داستان ترسناک یا علمی تخیلی نیست؛ بلکه تصویری استعاری از ترس های دیرپای انسان در مواجهه با دانش قدرت و پیامد های خلقت است.
درباره داستان فرانکنشتاین مقالات و یادداشت های بسیاری نوشته شده و آن را به عنوان مرجعی برای اخلاق و علم دانشمندان می دانند. همچنین این افسانه نمایانگر دغدغه های اخلاقی تاریخی و روانی-فرهنگی بشر نسبت به فناوری های نوین است.
ویکتور فرانکنشتاین دانشمند جوانی که با ترکیب اجزای بدن مردگان موجودی زنده می آفریند نماد دانشمندی است که بدون آنکه پیامد های کار خود را درک کند به تولید فناوری می پردازد. فناوری خلق شده یا همان هیولا نه شرور است و نه شیفته نابودی؛ بلکه موجودی سرگشته و رهاشده است که از بی مهری خالقش رنج می برد. این رهاشدگی دقیقاً نقطه ای است که داستان از سطح علمی تخیلی به پرسشی فلسفی و فرهنگی بدل می شود: آیا انسان می تواند مسئول پیامد های خلق شده خود باشد حتی زمانی که آن پیامد ها از کنترل او خارج شده اند؟

فناوری های نوین از هوش مصنوعی گرفته تا ربات ها ما را در آستانه جهانی جدید قرار داده اند. این ترس ها شاید ریشه در کهن الگو هایی داشته باشند که قرن ها در ناخودآگاه جمعی ما جای گرفته اند؛ داستان هایی از خالقانی که می ترسند از دست آورد های خود به دام بیفتند یا نجات یافته هایی که در برابر خلقتی برتر و ناشناخته عاجزند.

در این میان سبک زندگی انسان نیز در حال بازتعریف است. بسیاری از کار هایی که تا دیروز نیازمند زمان تمرکز و مهارت انسانی بودند امروز به هوش مصنوعی واگذار شده اند. این تحول گرچه آسایش و سرعت به ارمغان آورده اما با خود نوعی ناامنی روانی نیز همراه کرده است؛ ترس از بی نیازی از حذف شدن از گم شدن در دنیایی که دیگر جای انسان در آن روشن نیست

ترس های باستانی در لباس مدرن

لویی ممفورد در کتاب اسطوره ماشین اشاره می کند که تمدن مدرن نه بر خود فناوری بلکه بر اسطوره ای از فناوری بنا شده است؛ اسطوره ای که انسان را نه خالق بلکه تابع ماشین می سازد. همین اسطوره ها امروز در قالب فیلم ها رمان ها و تخیلات آینده نگر ترس هایی دیرینه را بازنمایی می کنند؛ ترس از آن که مبادا فناوری از دست ما خارج شود و کنترل جهان را به دست گیرد.

این روایت ها پیش از آن که واقعیتی فنی را توضیح دهند حال وهوای روانی و فرهنگی انسان امروز را منعکس می کنند. تصویری که آنها از آینده می سازند بر انتخاب ها و شیوه زیست ما تأثیر می گذارد؛ از انتخاب رشته و شغل تا نوع مواجهه با فناوری در زندگی روزمره. حتی واکنش هایی ساده مثل تشکر از چت بات ها یا استفاده از واژه ی «لطفا» در تعامل با هوش مصنوعی می تواند نشانه ای از تلاش ناخودآگاه برای حفظ مرز های انسانی باشد.

در این میان سبک زندگی انسان نیز در حال بازتعریف است. بسیاری از کار هایی که تا دیروز نیازمند زمان تمرکز و مهارت انسانی بودند امروز به هوش مصنوعی واگذار شده اند. این تحول گرچه آسایش و سرعت به ارمغان آورده اما با خود نوعی ناامنی روانی نیز همراه کرده است؛ ترس از بی نیازی از حذف شدن از گم شدن در دنیایی که دیگر جای انسان در آن روشن نیست.

در جهانی که داستان های اساطیری و ترس های تاریخی در غالب خیال پردازی از آینده فناوری های مدرن بازتولید می شوند. آیا انسان خود سازنده آینده است یا تنها آن را روایت می کند؟