خلاصه کتاب روابط چین – روسیه در آسیای مرکزی ( نویسنده توماس استفان )

کتاب «روابط چین – روسیه در آسیای مرکزی» اثر توماس استفان، پیچیدگی های ژئوپلیتیک و انرژی بین این دو قدرت را در قلب اوراسیا بررسی می کند و نشان می دهد که برخلاف تصورات رایج، همکاری استراتژیک آن ها همچنان برقرار است و به این راحتی ها به درگیری نمی رسد. این کتاب به دیدگاه نخبگان چینی هم می پردازد.

تا حالا شده به این فکر کنید که دو تا غول بزرگ مثل چین و روسیه، توی یک منطقه حساس مثل آسیای مرکزی، چطوری با هم کنار میان؟ آیا قرار با هم بجنگند یا اینکه راهی برای همکاری پیدا می کنند؟ کتاب روابط چین – روسیه در آسیای مرکزی نوشته توماس استفان، دقیقاً همین سؤالات رو مطرح می کنه و جواب های جالبی هم بهشون میده.

این کتاب که با ترجمه خوب محسن رستمی، آزاده کتبی و حلیمه شبانی توسط انتشارات پشتیبان منتشر شده، توی دنیای امروز که چین داره به یک قدرت جهانی تبدیل میشه و عطش سیری ناپذیری برای انرژی داره، اهمیت خیلی زیادی پیدا می کنه. منطقه آسیای مرکزی هم با ذخایر عظیم انرژی اش، حسابی برای هر دو کشور وسوسه انگیزه. خیلی ها فکر می کنند که منافع این دو تا قدرت بزرگ توی این منطقه با هم تداخل داره و دیر یا زود کارشون به درگیری می کشه. اما استفان یه جور دیگه به قضیه نگاه می کنه و نشون میده که اوضاع پیچیده تر از این حرفاست.

یکی از نکات باحال این کتاب اینه که فقط به منابع غربی اکتفا نکرده و رفته سراغ منابع چینی زبان تا بفهمه نخبگان چینی واقعاً چی فکر می کنند. این کار باعث شده یه تحلیل عمیق تر و واقعی تر از ژئوپلیتیک انرژی آسیای مرکزی و رقابت چین و روسیه در آسیای مرکزی ارائه بده. توی این خلاصه، قراره با هم سفری به دنیای این کتاب داشته باشیم، از استدلال های اصلی اش سر دربیاریم و ببینیم توماس استفان چطور به این نتیجه می رسه که شاید بحران جدی، حداقل فعلاً، در راه نیست.

چرا این کتاب مهم است؟ پیش فرض ها و رویکرد متفاوت توماس استفان

شاید بپرسید توی این همه کتاب و مقاله درباره روابط بین الملل چین روسیه، چرا باید به این کتاب نگاه ویژه ای داشته باشیم؟ خب، توماس استفان یه کاری کرده که کمتر کسی قبل از اون بهش توجه کرده بود. بذارید براتون توضیح بدم.

شکاف پژوهشی و نقض پیش فرض های رایج

بیشتر مطالعاتی که تا قبل از کتاب استفان درباره رقابت چین و روسیه در آسیای مرکزی انجام شده بود، یه جور پیش فرض منفی داشتن. یعنی اغلب محققان غربی فکر می کردند که منافع این دو کشور توی آسیای مرکزی به هم می خوره و درگیری بینشون حتمیه. این دیدگاه ها بیشتر از یک تفکر واقع گرایانه و بدبینانه به روابط بین الملل نشئت می گرفت. اما مشکل اصلی این بود که هیچکدومشون به منابع چینی زبان نگاهی ننداخته بودند! یعنی فقط از یک زاویه به قضیه نگاه می کردند و از دید چینی ها غافل بودند.

استفان اینجا وارد عمل میشه و این پیش فرض های رایج رو به چالش می کشه. اون می گه اگه می خوایم واقعاً بفهمیم چه خبره، باید بریم سراغ مغز متفکران چینی و ببینیم اونا درباره روسیه و سیاست خارجی چین در آسیای مرکزی چی فکر می کنند. اینجاست که ارزش کارش چند برابر میشه.

چارچوب نظری و روش شناسی نوآورانه

توماس استفان برای اینکه تحلیلش حسابی محکم باشه، از یک رویکرد نظری خاص استفاده کرده که اسمش واقع گرایی نئوکلاسیک هست. حالا این یعنی چی؟ ببینید، واقع گرایی کلاسیک (مثل هانس مورگنتا) بیشتر روی قدرت و ذات انسان تمرکز داشت، نئورئالیسم (مثل کنت والتز) هم به ساختار سیستم بین الملل و فشارهاش نگاه می کرد. اما واقع گرایی نئوکلاسیک یه قدم فراتر می ره و علاوه بر فشارهای سیستمی، به متغیرهای داخلی کشورها مثل ادراکات نخبگان هم توجه می کنه. در واقع، اینجاست که نظریه تصورات وارد بازی میشه.

این نظریه میگه اینکه نخبگان یک کشور (مثلاً نخبگان چینی) چه تصوری از یک کشور دیگه (مثلاً روسیه) دارن، خیلی روی استراتژی ها و سیاست های خارجی اون ها تاثیر می ذاره. استفان با استفاده از تجزیه و تحلیل گفتمان علمی و رویکرد جزء به جزء (Building Block approach) اومده و مقالات علمی و مباحثات نخبگان چینی رو زیر و رو کرده تا این تصورات رو کشف کنه. این روش شناسی دقیق باعث شده کتابش حسابی معتبر و قابل اعتماد باشه.

لایه های روابط: از پیشینه تاریخی تا سیاست های انرژی

برای اینکه بهتر بفهمیم رقابت چین و روسیه در آسیای مرکزی به کجا می رسد، باید یک نگاهی به گذشته بیندازیم و ببینیم این دو کشور چه مسیری رو با هم طی کردن، مخصوصاً وقتی پای انرژی وسط میاد.

پیشینه تاریخی و بافتمندی سیاسی (1997-2012)

رابطه چین و روسیه یک داستان طولانی و پرفراز و نشیب داره. از ماه عسل دوران انقلاب بلشویکی تا قطع روابط و دوباره عادی سازی توی دوران برژنف و یلتسین. توی این تاریخچه، همیشه یک کشمکش بین همکاری و رقابت وجود داشته. توی دوران یلتسین و بعد از اون، چین و روسیه به یک همکاری استراتژیک رسیدن که هدف اصلیش مقابله با یک جانبه گرایی آمریکا توی جهان بود. این همکاری توی عصر پوتین شدیدتر هم شد، مخصوصاً با افزایش روابط اقتصادی و اتفاقات مهمی مثل جنگ گرجستان و بحران مالی جهانی.

استفان تاکید می کنه که درک تاریخ روابط چین و شوروی/روسیه و دیدگاه نخبگان چینی نسبت به روسیه در طول زمان، برای تحلیل شرایط فعلی خیلی مهمه. نخبگان چینی، روسیه رو در مقایسه با تک قطبی بودن آمریکا، گاهی شریکی بی ثبات و غیرقابل اعتماد می دونستن، اما در عین حال، همکاری باهاش رو برای متعادل کردن قدرت آمریکا ضروری می دیدن.

سیاست و پروژه های بزرگ انرژی در آسیای مرکزی (1991-2011)

خب، بریم سراغ اصل مطلب: انرژی! بعد از فروپاشی شوروی، چین دیگه نمی تونست روی استقلال انرژی خودش حساب کنه و نیاز شدیدش به منابع، اون رو به سمت آسیای مرکزی کشوند. این منطقه، یک دفعه تبدیل شد به منبع حیاتی انرژی برای هر دو کشور.

• دهه 1990: روسیه اولش خیلی روی شرق و آسیای مرکزی حساب باز نکرده بود. بیشتر تمرکزش روی نفت و گاز بود و چین هم تازه داشت اقدامات آزمایشی توی حوزه انرژی های دیگه مثل هسته ای و برق آبی انجام میداد. این دهه، یک دوره ناامیدی روسیه از رویاهای شرقی بود.
• دهه 2000: اینجا بود که نیاز چین به انرژی حسابی بالا گرفت و به قول استفان، عصر نفت شروع شد. چین با قدرت وارد پروژه های انرژی منطقه شد و هر روز نفوذش بیشتر و بیشتر می شد. تاثیر انرژی بر روابط بین الملل چین روسیه توی این دوره خیلی پررنگ شد.
• پس از بحران مالی: بعد از بحران مالی جهانی، اتفاقات غیرمنتظره ای توی بازار نفت و گاز افتاد. علاوه بر این، بیداری توی حوزه انرژی هسته ای و برق آبی هم شروع شد. این تحولات باعث شد دینامیک روابط انرژی توی منطقه پیچیده تر بشه.

به طور خلاصه، این بخش نشون میده که چطور هر دو کشور، به خصوص چین، برای تأمین انرژی خودشون به آسیای مرکزی روی آوردن و همین باعث شد تا این منطقه به یک صحنه رقابت و همکاری تبدیل بشه.

یافته های کلیدی و نتیجه گیری های استفان: توازن در پیچیدگی

حالا که یک دید کلی از پیشینه و رویکرد استفان پیدا کردیم، بیایید ببینیم این محقق باهوش به چه نتایج مهمی رسیده. توماس استفان توی کتابش یک دوره ۱۵ ساله (از ۱۹۹۷ تا ۲۰۱۲) رو بررسی کرده و اون رو به سه فاز اصلی تقسیم می کنه که درک دیدگاه نخبگان چینی درباره روسیه رو آسون تر می کنه.

دوره های زمانی تحلیل روابط (1997-2012)

1. فاز اول (1997-2001): آسیای مرکزی مشکل ساز نبود.

   توی این دوره، آسیای مرکزی برای روابط چین و روسیه اونقدر هم مسئله ساز نبود. هر دو کشور دغدغه های دیگه ای داشتن و منطقه اونقدر کانون توجه نبود که بخوان سرش با هم گلاویز بشن.

2. فاز دوم (2001-2008): چین به عنوان شریک روسیه در مقابله با نفوذ آمریکا.

   بعد از حادثه ۱۱ سپتامبر و افزایش نفوذ آمریکا توی منطقه، روسیه و چین یک جورایی با هم متحد شدن تا با این نفوذ مقابله کنن. محققان چینی هم توی این دوره، چین رو یک شریک مهم برای روسیه در برابر غرب می دیدن. سازمان همکاری شانگهای هم اینجا نقش پررنگی پیدا می کنه.

3. فاز سوم (پس از 2008): افزایش ترس روسیه از نفوذ چین و اذعان محققان چینی به تضاد منافع.

   این فاز بعد از بحران مالی شروع میشه و داستان عوض میشه. روسیه کم کم از نفوذ روزافزون چین توی آسیای مرکزی می ترسه و نگران از دست دادن سلطه خودش میشه. جالب اینجاست که حتی محققان چینی هم توی این دوره به تضاد منافع بین کشورشون و روسیه بر سر انرژی آسیای مرکزی اعتراف می کنند. اینجا بود که انتظار درگیری های علنی بینشون بالا گرفت.

راه حل های چین برای مدیریت تنش

اما نکته مهم اینجاست که استفان میگه با وجود این تضاد منافع و ترس ها، لزوماً به بحران جدی کشیده نمیشه. اون نشون میده که چین توی این مدت بیکار نمونده و برای مدیریت این تنش ها راه حل هایی رو پیدا کرده. مثلاً از سازمان همکاری شانگهای (SCO) و روابط چین روسیه چطوری استفاده کرده؟ چین از این سازمان برای تنظیم مقررات فعالیت های انرژی محور و همینطور مصالحه با بازیگران منطقه استفاده کرده تا جلوی تنش های جدی رو بگیره.

استفان به این نتیجه می رسه که پژوهش های غربی قبلی، احتمالاً تلاش های پکن برای مدارا و آرام سازی تنش ها با یک همسایه مهم مثل روسیه رو دست کم گرفته بودن. چین به جای درگیری مستقیم، به دنبال راه حل های دیپلماتیک و سازش گرانه بوده. به همین خاطر، استفان تا زمان نگارش کتاب پیش بینی می کنه که توی سال های آتی، بحرانی که واقعاً همکاری استراتژیک این دو کشور رو به چالش بکشه، اتفاق نمی افته.

درس مورگنتا برای دانشجویان روابط بین الملل

یه نکته باارزش دیگه که توماس استفان در کتابش یادآوری می کنه، درس مهم هانس مورگنتا، پدر واقع گرایی توی روابط بین الملل، هست. مورگنتا می گفت:

«نخستین درسی که دانشجویان رشته سیاست های بین الملل باید فراگیرند و هیچگاه آنرا فراموش نکنند آن است که پیچیدگی امور بین المللی موجب می شود راه حل های ساده و پیش گویی های قابل اعتماد عملاً غیرممکن شوند. بهترین کاری که محقق می تواند انجام دهد، ردیابی گرایشات مختلفی است که در یک راه حل بین المللی معین به عنوان پتانسیل ذاتی هستند. او می تواند شرایط مختلفی که موجب برتری یک گرایش بر گرایشی دیگر می شود را شناسایی نماید و در نهایت احتمالات شرایط و گرایشات مختلف را ارزیابی کند تا در واقعیت به پیروزی برسد.»

این حرف مورگنتا خیلی مهمه و استفان هم با همین دید، پیچیدگی روابط چین و روسیه رو تحلیل می کنه. یعنی به جای پیش گویی قطعی، دنبال شناسایی گرایش ها و شرایطی هست که می تونه هر کدوم از این گرایش ها رو تقویت کنه. این رویکرد، خیلی واقع بینانه تره و به ما کمک می کنه با چشم بازتری به ژئوپلیتیک نگاه کنیم.

نقد و بررسی: نقاط قوت و محدودیت های کتاب

مثل هر کتاب پژوهشی دیگه، روابط چین – روسیه در آسیای مرکزی هم نقاط قوت خودش رو داره و البته محدودیت هایی که باید بهشون توجه کنیم تا یک نقد و بررسی کتاب روابط چین و روسیه در آسیای مرکزی منصفانه ارائه بدیم.

نقاط قوت

خب، بیایید اول از خوبی هاش بگیم. این کتاب واقعاً یه عالمه ویژگی مثبت داره که اون رو از بقیه متمایز می کنه:

• رویکرد تئوریک قوی و روش شناسی دقیق: استفاده از واقع گرایی نئوکلاسیک و نظریه تصورات، یک چارچوب تحلیلی محکم به کتاب داده که اجازه میده نویسنده عمیقاً به موضوع بپردازه.
• استفاده از منابع چینی زبان: این مهم ترین نقطه قوت کتابه. با رفتن سراغ دیدگاه های نخبگان چینی و تحلیل گفتمان علمی اونا، استفان تونسته عمق بی نظیری به تحلیلش ببخشه که توی پژوهش های غربی قبلی وجود نداشت. این کار باعث شده دیدگاه نخبگان چینی درباره روسیه به درستی منعکس بشه.
• ارائه یک تحلیل ظریف تر و واقع بینانه تر: برخلاف دیدگاه های بدبینانه قبلی، استفان نشون میده که روابط این دو کشور خیلی پیچیده تر از یک درگیری ساده است و ابعاد مختلفی داره که باید بهشون توجه کرد.
• بخش بندی زمانی منطقی: تقسیم بندی ۱۵ ساله روابط به سه فاز مشخص، به خواننده کمک می کنه تا تحولات رو گام به گام دنبال کنه و تغییرات دینامیک روابط رو بهتر درک کنه.

محدودیت ها و چشم انداز آینده

اما خب، هر کتابی با محدودیت هایی هم روبه روست، مخصوصاً وقتی صحبت از تحلیل کتاب توماس استفان ژئوپلیتیک میشه. مهم ترین محدودیت این کتاب، تاریخ انتشارشه:

• تاریخ انتشار کتاب (1395/2016) و عدم پوشش تحولات اخیر: از زمان انتشار کتاب تا الان، اتفاقات بزرگی توی دنیا افتاده. مثلاً جنگ اوکراین، تشدید طرح کمربند و جاده (Belt and Road Initiative) از سوی چین، تغییرات توی روابط آمریکا و متحدانش، و کلی اتفاق دیگه که قطعاً روی روابط چین و روسیه تاثیر گذاشته.
• احتمال تغییر دیدگاه ها و دینامیک روابط در بستر ژئوپلیتیک جدید: با توجه به تحولات اخیر، ممکنه حتی دیدگاه نخبگان چینی هم نسبت به روسیه و منطقه آسیای مرکزی تغییر کرده باشه. این دینامیک ها دائماً در حال تغییرن و یک تحلیل ثابت، همیشه نمی تونه تمام واقعیت رو نشون بده.
• نیاز به پژوهش های تکمیلی برای به روزرسانی تحلیل ها: برای اینکه بفهمیم پیش بینی های استفان تا چه حد در دنیای امروز درست از آب دراومده، نیاز به پژوهش های جدید و به روزرسانی تحلیل ها داریم.

این محدودیت ها به هیچ وجه از ارزش کتاب کم نمی کنه، بلکه فقط نشون میده که علم و دانش مثل یک رودخونه جاریه و همیشه باید به روزرسانی بشه.

چرا مطالعه این کتاب هنوز هم ضروری است؟ درس هایی برای روابط بین الملل امروز

با وجود اینکه از زمان انتشار کتاب توماس استفان چندین سال گذشته و کلی اتفاق توی دنیا افتاده، اما این کتاب هنوز هم یک منبع فوق العاده مهم و ضروریه، مخصوصاً برای کسایی که می خوان کتاب های روابط بین الملل درباره اوراسیا رو بهتر بفهمن و عمیق تر به مسائل نگاه کنن. بیایید با هم ببینیم چرا.

اول از همه، چارچوب تحلیلی استفان و اون دیدگاه واقع گرایی نئوکلاسیک و نظریه تصورات که توی کتابش ازشون استفاده کرده، هنوز هم خیلی کارآمده. ما می تونیم با همین چارچوب، به روابط کنونی چین و روسیه نگاه کنیم و ببینیم چطور تحولات جدید (مثل جنگ اوکراین) روی ادراکات نخبگان هر دو کشور از هم تاثیر گذاشته. این مدل نظری فقط برای روابط چین و روسیه نیست، بلکه یک ابزار قدرتمند برای تحلیل هر نوع رابطه پیچیده بین المللی دیگه ای هم محسوب میشه. می تونیم ازش استفاده کنیم تا بفهمیم کشورهای دیگه چطور همدیگه رو درک می کنند و این درک چطور سیاست های خارجی شون رو شکل میده.

ثانیاً، این کتاب اهمیت ابعاد انرژی و ادراکات نخبگان در سیاست خارجی رو به ما یادآوری می کنه. توی دنیای امروز که انرژی هنوز هم یک فاکتور کلیدی توی قدرت جهانیه و ذهنیت رهبران و تصمیم گیرندگان سیاسی حرف اول رو میزنه، درک این ابعاد حیاتیه. استفان نشون میده که چطور رقابت بر سر منابع انرژی توی آسیای مرکزی، با وجود تضادهای ظاهری، می تونه از طریق مکانیزم هایی مثل سازمان همکاری شانگهای و تلاش های دیپلماتیک، به سمت همکاری و مدیریت تنش حرکت کنه. این یک درس بزرگه برای هر کسی که می خواد توی دنیای پیچیده روابط بین الملل، نه فقط به دنبال درگیری، بلکه به دنبال راه حل ها و مصالحه ها هم بگرده.

در واقع، کتاب استفان یه چراغ راهه که به ما نشون میده نباید به سادگی از روی مسائل رد بشیم و پیچیدگی ها رو دست کم بگیریم. این یک دعوت به تفکر عمیق تر و نگاه چندبعدی به مسائل ژئوپلیتیک هست که توی هیچ دوره ای، از جمله امروز، اهمیتش رو از دست نمیده.

نتیجه گیری

در نهایت، کتاب روابط چین – روسیه در آسیای مرکزی (نویسنده توماس استفان) یک شاهکار پژوهشیه که نگاه ما رو به رقابت و همکاری چین و روسیه در آسیای مرکزی حسابی تغییر میده. استفان با تکیه بر چارچوب نظری واقع گرایی نئوکلاسیک و تحلیل دیدگاه های نخبگان چینی، نشون میده که بر خلاف تصورات رایج غربی، این دو قدرت بیشتر به دنبال مدیریت تنش ها و حفظ همکاری استراتژیک خودشون بودن، حتی با وجود تضاد منافع بر سر انرژی توی این منطقه حساس.

این کتاب بهمون یادآوری می کنه که سیاست بین الملل پر از پیچیدگیه و راه حل های ساده و پیش بینی های قطعی، اغلب اشتباه از آب در میان. با اینکه از زمان انتشار این کتاب تا الان تحولات بزرگی اتفاق افتاده، اما درس هایی که از این کتاب می گیریم، مخصوصاً درباره اهمیت ادراکات نخبگان و تاثیر انرژی بر روابط بین الملل چین روسیه، هنوز هم کاربرد داره و بهمون کمک می کنه دنیای امروز رو بهتر درک کنیم.

اگه شما هم مثل ما به ژئوپلیتیک انرژی آسیای مرکزی، سیاست خارجی چین در آسیای مرکزی و به طور کلی کتاب های روابط بین الملل درباره اوراسیا علاقه دارید، مطالعه کامل کتاب توماس استفان رو از دست ندید. مطمئنم که از تحلیل های عمیق و متفاوتش لذت می برید و دیدگاهتون به روابط بین الملل غنی تر میشه.